Wścieklizna – To jedna z najgroźniejszych chorób, która stanowi śmiertelne zagrożenia zarówno dla naszych zwierząt, jak i dla nas. Dlatego tak ważne są profilaktyczne szczepienia zwierząt domowych. Duże znaczenie ma również edukacja – powinniśmy wiedzieć przede wszystkim to, w jaki sposób przenosi się patogen tej choroby i jak przed nią ochronić.
Wścieklizna – choroba śmiertelna
Wścieklizna występuje na wszystkich kontynentach, z wyjątkiem Antarktydy, a zachorowania na nią notuje się w ponad 150 krajach.1
W skutek zarażenia się wścieklizną każdego roku umiera około 60 tysięcy ludzi na świecie.2 Według World Health Organization (WHO) aż 40% ofiar tej strasznej choroby to dzieci poniżej 15 roku życia, a największe żniwo choroba zbiera wśród ubogiej ludności wiejskiej w Azji i Afryce – aż 95% wszystkich zgonów.3
2016 r. wścieklizna występowała na terenie 7 województw. U zwierząt domowych wściekliznę stwierdzono tylko na terenie województw podkarpackiego i małopolskiego. Z kolei u zwierząt dzikich występowanie wirusa zdiagnozowano na terenie 7 województw, przy czym ponad połowę (54,5% przypadków) wśród tej grupy zwierząt stwierdzono w województwach małopolskim i podkarpackim. Należy również zwrócić uwagę na fakt stwierdzenia aż 5 przypadków wścieklizny u nietoperzy, na terenie województw Polski północno-zachodniej. W ujęciu rocznym najwięcej przypadków występowania wścieklizny stwierdzanych jest w miesiącach jesiennych i zimowych (ryc. 3). Łącznie w okresie 4 miesięcy (wrzesień – grudzień) zdiagnozowano ponad 50% wszystkich przypadków. U zwierząt domowych wściekliznę stwierdzono w styczniu, wrześniu i grudniu, zaś u dzikich we wszystkich miesiącach, z wyjątkiem lutego.
Marian Filis: Wścieklizna w Polsce w 2016 r. czy to koniec groźniej zoonozy?. Życie Weterynaryjne nr 92(7) 2017
Regularnie odnotowuje się w Polce przypadki wścieklizny wśród dzikich i domowych zwierząt. W 2017 na przykład w badaniu laboratoryjnym przeprowadzonym przez Zakład Higieny Weterynaryjnej w Poznaniu stwierdzono wściekliznę u martwego nietoperza, który został znaleziony na posesji w Jastrowiu.4
Wścieklizna występuję na całym świecie i w zależności od źródła zakażenia wyróżnia się dwie jej formy epidemiologiczne: miejską i leśną. W Europie oraz Amerykach dominuje wścieklizna leśna, gdzie głównym rezerwuarem wirusa są lisy. Źródłem wścieklizny mogą być również jenoty, kuny, łasice, dziki oraz nietoperze. Natomiast wścieklizna miejska charakterystyczna jest w krajach Azji, przede wszystkim w Indiach oraz w krajach Dalekiego Wschodu, gdzie podstawowym rezerwuarem choroby są psy i koty, ale coraz częściej podkreśla się również rolę małp w przenoszeniu wirusa.
Znalazłem też informację, że obecnie spośród zwierząt domowych to właśnie koty najczęściej chorują na wściekliznę, co ma związek ze wspominanymi obowiązkowymi szczepieniami psów.5 Niewątpliwie dotyczy to wyłącznie tych regionów świata, w których od wielu lat przeprowadza się szczepienia psów, a nie ubogich krajów tzw. trzeciego świata, gdzie istnieją problemy z dostępem szczepionek przeciw wściekliźnie dla ludzi, a co dopiero dla zwierząt!
Przyczyny wścieklizny u kotów (i innych ssaków)
Wścieklizna jest zakaźną chorobą ssaków – wszystkich ssaków, nawet roślinożernych!
Jej bezpośrednią przyczyną są neurotopowe wirusy z rodzaju Lyssavirus, do którego należy właściwy wirus wścieklizny oraz 11 gatunków pokrewnych, w tym wirus Mokola, wirus nietoperza Lagos i wirus Duvenhage z Afryki, 2 europejskie lyssawirusy nietoperzy (EBLV), australijski lyssawirus nietoperzy i 5 innych gatunków, a każdy z nich, jak się uważa, może wywoływać wściekliznę u zwierząt i ludzi. Rodzaj Lyssavirus jest członkiem rodziny Rhabdoviridae, która obejmuje ponad 175 patogenów kręgowców, bezkręgowców i roślin.6 Istnieje coraz więcej dowodów na to, że lyssawirusy mogą rozprzestrzeniać się w populacjach nietoperzy, nie wywołując choroby.7
Z innych z kolei źródłach znalazłem informację, iż zidentyfikowano 8 różnych genotypów u drobnoustrojów wywołujących wściekliznę, które występują w określonych rejonach świata i atakujących konkretne gatunki, przy czym genotyp 1, do którego należy klasyczny wirus wścieklizny jest najpopularniejszy.8,9 bardziej wiarygodna wydaje mi się jednak informacja zamieszczona na stronie Powiatowego Inspektoratu Weterynarii w Tarnobrzegu:
Na podstawie reakcji z przeciwciałami monoklonalnymi rodzaj Lyssavirus podzielono na 5 odrębnych serotypów:
- serotyp 1 – klasyczny wirus wścieklizny;
- serotyp 2 – Lagos bat virus;
- serotyp 3 – Mokola virus;
- serotyp 4 – Duvenhage virus;
- serotyp 5 – European Bat Lyssavirus (EBLV).
Występujące w obrębie rodzaju Lyssavirus szczepy wirusowe izolowane od nietoperzy europejskich sklasyfikowano jako serotyp 5. Zastosowanie metod biologii molekularnej umożliwiło wyróżnienie 6 genotypów, z których 4 pierwsze odpowiadają kolejnym serotypom, natomiast serotyp 5 podzielono na dwa genotypy: EBLV 1 i EBLV 2, gdzie EBLV 1 stanowi genotyp 5, a EBLV 2 genotyp 6. Szczepy wirusa wścieklizny izolowane w Australii od nietoperzy owoco- i owadożernych sklasyfikowano jako genotyp 7 w obrębie rodzaju Lyssavirus.
Patogeny wścieklizny są bardzo żywotne i długo potrafią przetrwać w wilgotnym środowisku wilgotnym oraz w padlinie. Wytrzymują niskie temperatury, ale są wrażliwe na wysychanie, środki dezynfekcyjne oraz promieniowanie UV.10
Drogi zakażenia wścieklizną u kotów
Transmisja (przenoszenie się, rozprzestrzenianie) wirusa wścieklizny odbywa się głównie przez ślinę. I niestety nie tylko przy pogryzieniu – do zakażenia może również dojść, gdy chory osobnik poliże uszkodzą skórę zdrowego. Istnieje również możliwość przeniesienia tego drobnoustroju drogą pokarmową. Jak już wspominałem, może on długo przetrwać w martwym zwierzęciu, dlatego często chorują mięsożercy, którzy nie stronią od padliny.11
Istnieje również możliwość rozprzestrzeniania się wścieklizną drogą aerogenną, czyli poprzez wdychanie powietrza, w którym unoszą się chorobotwórcze drobnoustroje.12 O ile mi jednak wiadomo, jest to możliwe jedynie przy dużym stężeniu patogenu w powietrzu, co może nastąpić tylko w specyficznych sytuacjach, np. w jaskiniach zamieszkanych przez duże populacje nietoperzy – odnotowano takie przypadki u ludzi13, ale prawdopodobieństwo, że nasz kot zarazi się tą drogą jest raczej znikome, jeśli nie powiedzieć zerowe.
Do transmisji wścieklizny nie dochodzi też za pośrednictwem krwi chorych zwierząt14, ponieważ patogen nie przenika do krwi.
Podsumowując: koty mogą zarazić się wścieklizną tylko poprzez bezpośredni kontakt z żywym lub martwym nosicielem choroby, udomowionym lub dzikim. W naszym kraju wśród dzikich gatunków tzw. rezerwuarem wirusa tej choroby są głównie lisy15, ale jak to już powyżej wspomniałem, zarazić się nim mogą wszystkie ssaki, np. łasicie, borsuki, sarny, nietoperze, świnie oraz te gatunki, które stanowią naturalną zdobycz naszych futrzaków, czyli gryzonie.
Z tego, co powiedzieliśmy sobie powyżej, możemy wyciągnąć wniosek, iż zagrożone chorobą są przede wszystkim koty wolno żyjące, wychodzące, wystawiane i podróżujące ze swymi opiekunami oraz mieszkające z psami. W przypadku futrzaków, które nigdy nie opuszczają domów prawdopodobieństwo zarażenia się jest bliskie zeru – rzekłbym, że nawet zerowe w mieszkaniu w bloku, na piętrze i przy osiatkowanych oknach.
Objawy i przebieg wścieklizny u kotów
Czas inkubacji wirusa wścieklizny u kotów zależy od wieku i kondycji zarażonego zwierzęcia oraz od gatunku do którego należy. U kotów wynosi on średnio dwa miesiące, ale może trwać od 2 tygodniu do kilku miesięcy lub nawet lat, w zależności liczby drobnoustrojów, które wniknęły do kociego organizmu oraz miejsca, w którym to nastąpiło.16
Ta zmienność okresu inkubacji związana jest również z miejscem wniknięcia, ponieważ patogeny wścieklizny poruszają się wzdłuż nerwów obwodowych do ośrodkowego układu nerwowego – im zatem większą odległość muszą przebyć, tym dłuższy czas inkubacji.17
W pierwszej fazie zakażenia wirus replikuje się w mięśniach poprzecznie prążkowanych i tkance łącznej w miejscu zakażenia, a następnie przenika do nerwów obwodowych przez połączenie nerwowo-mięśniowe.18
Ponieważ drobnoustrój atakuje centralny układ nerwowy, czyli rdzeń kręgowy i mózg, uszkadzając neurony, objawami choroby są charakterystyczne zmiany w zachowaniu zwierzęcia, przy czym odnotowuje się różnice gatunkowe. U chorych na wściekliznę kotów identyfikuje się dwie formy choroby: wściekłą i głupią (cichą). Wściekła forma ma trzy fazy kliniczne, prodromalna, wściekła lub psychotyczna i paralityczna), które nie zawsze są one odrębne u kotów, w formy cichej natomiast tylko dwie, prodomalna i paralityczna.19
- Faza prodomalna wścieklizny u kotów, zwana inaczej fazą melancholii – Trwa bardzo krótko, od 12 do 48 godzin. W obu postaciach choroby obserwować możemy sporą różnorodność objawów klinicznych, jak gorączka, jadłowstręt, wymioty, biegunka, którym czasami towarzyszą zmiany neurologiczne. Pojawiają się również zmiany w zachowaniu. Zwierzę może być strachliwe, niespokojne, obojętne lub przyjacielskie. Typowym jest również zwiększona wokalizacja, czyli częste miauczenie bez wyraźnego powodu.
- Faza wściekła wścieklizny u kotów, zwana też psychotyczną, furii lub szału – Trwa od 1 do 4 dni, a typowym dla niej są przejawy agresji.
- Faza porażenia wścieklizny u kotów – Jej objawami są parapeza, czyli niedowład kończyn, brak koordynacji, uogólniony paraliż i wreszcie śpiączka oraz śmierć. Trwa od 1 do 10 dni – koty często giną w ciągu 3-4 dni.20
Różnice w zachowaniu, które obserwujemy wśród cierpiących na wściekliznę kotów są związane z miejscem zakażenia. Jeśli doszło do niego w obrębie pyszczka, następuje uszkodzenie nerwu twarzowego oraz przodomózgowia, co znajduje swoje odzwierciedlenie w depresji, brak odruchów powiek i źrenic, zez, opuszczanie żuchwy, niezdolność, paraliż języka, niezdolność poruszania się wąsami do przodu oraz drażliwość, wściekłość, lękliwość, światłowstręt, atakowanie przedmiotów nieożywionych itp. W przypadku, w którym wirus wniknął do kociego organizmy na kończynach, objawy neurologiczne zaczynają się od rdzenia kręgowego i przed zaburzeniami związanymi ze zmianami w mózgu pojawiają się zaburzenia ruchowe.21
Na 3 dni przed pojawieniem się pierwszym objawów klinicznych wirus wścieklizny przedostaje się do ślinianek. To bardzo ważna informacja, ponieważ tylko od tego momentu kot może zarażać inne zwierzęta i ludzi. W większości przypadków śmierć zwierzaka następuje maksymalnie w ciągu 5 dni od pojawienia się objawów. A zatem zarażony osobnik stanowi zagrożenie dla otoczenia tylko przez około 8 dni!22
Zapobieganie wścieklizny u kotów
Jak zauważyliście, tytuł tego rozdziału brzmi „zapobieganie wścieklizny u kotów” a nie „terapia”. Z prostej przyczyny: wścieklizny u zwierząt się nie leczy! Przynajmniej w Polsce. Znalazłem co prawda informację, że podanie szczepionki w krótkim czasie po zakażeniu może inaktywować wirusa23, ale się tego nie robi, choćby z tego powody, że wychwycenie chwili, w której mogło dość do zakażenia u zwierząt, które po dworze poruszają się bez nadzoru jest raczej trudne. W momencie, gdy u naszego pupila pojawią się pierwsze objawy, wścieklizna jest zawsze śmiertelna!
Walka z wścieklizną u zwierząt polega więc profilaktyce! Najważniejszą rolę pełnią szczepienia ochronne. Niestety, na dzień dzisiejszy w naszym kraju nie ma obowiązku szczepienia kotów przeciw wściekliźnie, są one tylko zalecane. Wymóg ten istnieje tylko w przypadku zwierząt wywożonych za granicę oraz prezentowanych na wystawach kotów rasowych i w niektórych innych okolicznościach.
Warto wiedzieć, że po zakażeniu wirusem wścieklizny, organizm kota samoczynnie wytwarza przeciwciała, jednakże pojawiają się one bardzo późno, zwykle po wniknięciu patogenu do centralnego układu nerwowego. Dlatego, gdy objawy są widoczne, powrót do zdrowia jest niezwykle rzadki – istnieje kilka doniesień o ludziach i zwierzętach, które wyszły z potwierdzonej klinicznej wściekliźnie.24
Profilaktyczne szczepienia przeciw wściekliźnie u kotów
Z pewnością szczepienie kotów przeciwko wściekliźnie jest bardzo rozsądnym postępowaniem, nawet jeśli nie ma takiego obowiązku. Dotyczy to zwłaszcza futrzaków, które wychodzą na dwór, żyją pod jednym dachem z psem lub w jakikolwiek sposób są narażone na zakażenie. Nowoczesne szczepionki są bardzo skuteczne i dają odporność nawet do 3 lat.
Pytanie brzmi tylko, jakim wieku po raz pierwszy można i powinno się szczepić kociaki oraz jak często wykonywać szczepienia przypominające u dorosłych osobników. Jako że nie ma ogólnokrajowych przepisów, które to regulują, mamy do czynienia jedynie z zaleceniami lekarzy weterynarii i innych specjalistów.
Na przykład według Zespołu do Spraw Szczepień (VGG) Światowego Stowarzyszenia Lekarzy Weterynarii Małych Zwierząt (WSAVA), pierwszą dawkę powinno się podawać nie wcześniej, jak przed ukończeniem przez kota 12 tygodnia życia, a dawkę przypinającą rok później, kolejne zaś zgodnie z zaleceniami producenta szczepionki.25 Chodzi bowiem o to, że do tego wieku kociaki posiadają jeszcze tzw. odporność bierną, czyli przekazaną przez matkę wraz z siarą (pierwszym mlekiem, bogatym w przeciwciała).
Oczywiście matka może przekazać przeciwciała wścieklizny pod warunkiem, że sama jest odporna, czyli miała wcześniej aplikowane szczepionki przeciw tej chorobie. Nie znalazłem wprawdzie na ten temat informacji w tekstach źródłowych, ale logicznym jest, że właśnie tak rzecz się ma.
W niektórych lecznicach zaleca się jednak podawać kociętom szczepionkę przeciw wściekliźnie dopiero, gdy ukończą 1426, a nawet 16 tydzień życia.27 I nie wcześniej jednak niż w 3 tygodnie po drugim szczepieniu przeciw kociemu katarowi i panleukopenii.28
Zgodnie z rozporządzeniem (UE) nr 576/2013 szczepionka przeciwko wściekliźnie musi:
- być szczepionką inną niż żywa modyfikowana szczepionka i należeć do jednej z poniższych kategorii:
- szczepionka inaktywowana zawierająca co najmniej jedną jednostkę antygenową w dawce (zalecenie Światowej Organizacji Zdrowia);
- szczepionka rekombinowana powodująca ekspresję glikoproteiny odpornościowej wirusa wścieklizny w żywym wektorze wirusowym;
Główny Inspektorat Weterynarii: Szczepienia przeciwko wściekliźnie
O ile mi wiadomo, ubocznym skutkiem podania inaktywowanej szczepionki przeciw wściekliźnie może być rozwój mięsaka w miejscu iniekcji.29 Co innego rekombinowane szczepionki przeciw wściekliźnie, które podobno są bardzo bezpieczne.30 W 2011 roku do użytku na terenie Unii Europejskiej została zatwierdzona szczepionka przeciw wściekliźnie dla kotów z wektorem ospy kanarków.31
Szczepienie przeciwko wściekliźnie musi spełniać następujące warunki:
- szczepionka została podana przez upoważnionego lekarza weterynarii;
- wiek zwierzęcia domowego w dniu, w którym zostało zaszczepione, wynosił co najmniej 12 tygodni;
- upoważniony lekarz weterynarii lub urzędowy lekarz weterynarii wskazał datę podania szczepionki w odpowiedniej sekcji dokumentu identyfikacyjnego;
- data podania szczepionki nie jest wcześniejsza niż data wszczepienia transpondera lub wykonania tatuażu lub data odczytu transpondera lub tatuażu podana w odpowiedniej sekcji dokumentu identyfikacyjnego;
- okres ważności szczepienia liczy się od nabycia odporności ochronnej, przy czym musi minąć co najmniej 21 dni od wypełnienia protokołu szczepienia wymaganego przez producenta dla szczepienia pierwotnego, do końca okresu odporności ochronnej, jak określono w specyfikacji technicznej pozwolenia na dopuszczenie do obrotu, (tzn. zgodnie z zaleceniami producenta szczepionki); upoważniony lekarz weterynarii lub urzędowy lekarz weterynarii wskazuje okres ważności szczepienia w odpowiedniej sekcji dokumentu identyfikacyjnego;
- ponowne szczepienie musi zostać uznane za szczepienie pierwotne, jeżeli nie zostało przeprowadzone w okresie ważności poprzedniego szczepienia, o którym mowa w punkcie powyżej.
Główny Inspektorat Weterynarii: Szczepienia przeciwko wściekliźnie
Wścieklizna u ludzi
Według raportów WHO głównym źródłem wścieklizny u ludzi na świecie są psy – aż 99% wszystkich przypadków zakażeń, przy czym największą liczbę zachorowań i śmierci odnotowuje się w Afryce i Azji – aż 95%. W obu Amerykach, Australii oraz Europie Zachodniej, między innymi wskutek masowych szczepień psów, ludzie zarażają się obecnie przede wszystkim od nietoperzy. Zakażenia od lisów, szopów, skunksów, szakali, mangust i innych dzikich drapieżników są bardzo rzadkie. Nie odnotowano ponadto żadnych przypadków transmisji wirusa wścieklizny z gryzoni na ludzi.32
Nie opisano nigdy przypadku zachorowania po zjedzeniu mięsa lub innych tkanek zwierzęcego nosiciela wirusa. Nigdy też nie została potwierdzona transmisja z człowieka na człowieka poprzez ukąszenie, ale teoretycznie jest ona możliwa. Istnieje natomiast możliwość zakażenia się chorobą poprzez wdychanie wirusów unoszących się w powietrzu lub po przeszczepieniu narządów od nosiciela choroby, ale to naprawdę rzadkie przypadki. Przeniesienie się wirusa wścieklizny na człowieka odbywa się przede wszystkim następstwie pogryzienia przez chore zwierzę, jak również wskutek obślinienia poranionej skóry lub błony śluzowej.33 Równie łatwo zarazić się poprzez zanieczyszczenie spojówek przez ślinę zakażonego zwierzęcia.34
U człowieka okres inkubacji wirusa wścieklizny wynosi zazwyczaj od 1 do 3 miesięcy, ale może zmieniać się w granicach od 1 tygodnia do 1 roku nawet, co – podobnie jak u zwierząt – zależy od takich czynników, jak miejsce wtargnięcia patogenu do organizmu. Początkowe objawy wścieklizny u człowieka obejmują gorączkę z bólem i niezwykłe lub niewyjaśnione mrowienie, kłucie lub pieczenie (parestezje) w miejscu rany. W miarę rozprzestrzeniania się wirusa na centralny układ nerwowy dochodzi do postępującego i śmiertelnego zapalenia mózgu i rdzenia kręgowego.
Istnieją dwie formy wścieklizny u ludzi:35
- Forma wściekła – Typowymi objawami są: nadpobudliwość, hydrofobia (lęk przed wodą), a czasami też areofobia (strach przed przeciągami czy świeżym powietrzem). Śmierć pojawia się po kilku dniach z powodu zatrzymania krążenia.
- Forma paralityczna – Stanowi około 30% przypadków. Przebiega mniej dramatycznie i trwa zazwyczaj dłużej niż wściekła forma. Nierzadko bywa błędnie diagnozowana. Charakterystycznym symptomem jest stopniowy paraliż mięśni, poczynając od miejsca wniknięcia wirusa. Ostatnim etapem jest śpiączka i śmierć.
Podobnie jak u zwierząt, z chwilą pojawienia się objawów, człowiekowi nie można już pomoc. Jedynymi sposobami ratunku po prawdopodobnym zakażeniu się chorobą jest natychmiastowe bardzo dokładne umycie rany woda z mydłem i zdezynfekowanie jej silnymi preparatami oraz podanie szczepionki. Ludziom, którzy z racji zawodu lub z innych powodów są bardziej narażeni na zakażenie wścieklizną zaleca się szczepienia profilaktyczne, które mają wywołać odporność czynną.36
Tekst: Jacek P. Narożniak
Zdjęcie: pixabay.com
Przypisy:
1. Rabies. Strona internetowa World Health Organization, www.who.int. Aktualizowane wrzesień 2017.
2. Rabies Still kills. Strona internetowa World Organisation For Animal Health, www.oie.int.
3. Rabies. Strona internetowa World Health Organization, www.who.int. Aktualizowane wrzesień 2017.
4. Wanda Bihun: Uwaga! Zagrożenie wścieklizną w powiecie złotowskim. Strona internetowa Nasze Miasto Złotów, zlotow, naszemiasto.pl – Wiadomości. 2017-08-11, Aktualizacja: 2017-08-11.
5. Feline rabies. European Advisory Board On Cat Diseases ABCD, www.abcdcatsvets.org. Edited March, 2017; za: Gerhold RW, Jessup DA (2013). Zoonotic diseases associated with free-roaming cats. Zoonoses Public Health 60, 189-195. doi: 10.1111/j.1863-2378.2012.01522.x.
6. Feline rabies. European Advisory Board On Cat Diseases ABCD, www.abcdcatsvets.org. Edited March, 2017.
7. Feline rabies. European Advisory Board On Cat Diseases ABCD, www.abcdcatsvets.org. Edited March, 2017. za: Banyard AC, Hayman D, Johnson N, McElhinney L, Fooks AR (2011): Bats and lyssaviruses. Adv Virus Res 79,
8. Mirosław Jawień: Wścieklizna u ludzi i zwierząt – objawy, leczenie. Strona internetowa Medonet – Zdrowie w twoich rękach, www.medonet.pl.
9. Wścieklizna. Strona internetowa Netlekarz, www.netlekarz.pl.
10. Mirosław Jawień: Wścieklizna u ludzi i zwierząt – objawy, leczenie. Strona internetowa Medonet – Zdrowie w twoich rękach, www.medonet.pl
11. Wścieklizny. Strona internetowa Hello Zdrowie, www.hellozdrowie.pl.
12. Wścieklizna. Strona Głównego Inspektoratu Weterynarii, www.wetgiw.gov.pl.
13. Jak groźna jest wścieklizna. Strona internetowa Zaszczep się wiedzą, zaszczepsiewiedza.pl. 12.08.2018.
14. Feline rabies. European Advisory Board On Cat Diseases ABCD, www.abcdcatsvets.org. Edited March, 2017.
15. Wścieklizna. Strona Głównego Inspektoratu Wterynarii, www.wetgiw.gov.pl.
16. Feline rabies. European Advisory Board On Cat Diseases ABCD, www.abcdcatsvets.org. Edited March, 2017.; za: Jackson AC (2002): Pathogenesis. In Rabies (Eds Jackson AC, Wunner WH). Academic Press, San Diego, 245-282,; Charlton KM, Nadin-Davis S, Casey GA, Wandeler AI (1997): The long incubation period in rabies progression of infection in muscle at the site of exposure. Acta Neuropathol 94, 73-77.
17. Feline rabies. European Advisory Board On Cat Diseases ABCD, www.abcdcatsvets.org. Edited March, 2017.; za: Jackson AC (2002): Pathogenesis. In Rabies (Eds Jackson AC, Wunner WH). Academic Press, San Diego, 245-282,; Greene CE, Rupprecht CE (2006): Rabies and other Lyssavirus infections. In Greene CE (Ed): Infectious diseases of the dog and cat. Elsevier Saunders, St Louis, Missouri, 167-183.
18. Feline rabies. European Advisory Board On Cat Diseases ABCD, www.abcdcatsvets.org. Edited March, 2017.; za: Murphy FA, Harrison AK, Win WC, Bauer SP (1973): Comparative pathogenesis of rabies and rabies-like viruses: infection of the central nervous system and centrifugal spread of virus to peripheral tissues. Lab Invest 29, 1-16.
19. Feline rabies. European Advisory Board On Cat Diseases ABCD, www.abcdcatsvets.org. Edited March, 2017.
20. Feline rabies. European Advisory Board On Cat Diseases ABCD, www.abcdcatsvets.org. Edited March, 2017.; za: Rupprecht CE, Childs JE (1996): Feline rabies. Feline Pract 24, 15-19.
21. Feline rabies. European Advisory Board On Cat Diseases ABCD, www.abcdcatsvets.org. Edited March, 2017.
22. Feline rabies. European Advisory Board On Cat Diseases ABCD, www.abcdcatsvets.org. Edited March, 2017.
23. Feline rabies. European Advisory Board On Cat Diseases ABCD, www.abcdcatsvets.org. Edited March, 2017.
24. Feline rabies. European Advisory Board On Cat Diseases ABCD, www.abcdcatsvets.org. Edited March, 2017.; za: ernard KW (1985): Clinical rabies in humans. In Rabies concepts for medical professionals Ed Winkler WG. Merieux Institute, Miami, FL, 45., Fekadu M (1991): Latency and aborted rabies. In The natural history of rabies, Ed Baer GM, CRC Press, Boca Raton, Florida, 191-198.
25. Vaccination Guidelines. The Vaccination Guidelines Group (VGG) of The World Small Animal Veterinary Association (WSAVA), www.wsava.org. 2015.
26. Kącik Porad: Kalendarz Szczepień Kotów. Strona internetowa Gabinetu Weterynaryjnego Centaur, www.weterynarz-lancut.pl.
27. Kalendarz szczepień kotów. Strona internetowa Przygodni weterynaryjnej Trovet, triovet.pl.
28. Program szczepień kotów. Strona internetowa Vetopedia – Ogólnopolska Baza Lecznic Weterynaryjnych, www.vetopedia.pl.
29. Feline rabies. European Advisory Board On Cat Diseases ABCD, www.abcdcatsvets.org. Edited March, 2017.; za: Dubielzig RR, Hawkins KL, Miller PE (1993): Myofibroblastic sarcoma originating at the site of rabies vaccination in a cat. J Vet Diagn Invest 5, 637-638.
30. Feline rabies. European Advisory Board On Cat Diseases ABCD, www.abcdcatsvets.org. Edited March 2017
31. Feline rabies. European Advisory Board On Cat Diseases ABCD, www.abcdcatsvets.org. Edited March 2017.
32. Rabies. Strona internetowa World Health Organization, www.who.int. Aktualizowane wrzesień 2017.
33. Rabies. Strona internetowa World Health Organization, www.who.int. Aktualizowane wrzesień 2017.
34. Jak groźna jest wścieklizna. Strona internetowa Zaszczep się wiedzą, zaszczepsiewiedza.pl. 12.08.2018.
35. Rabies. Strona internetowa World Health Organization, www.who.int. Aktualizowane wrzesień 2017.
36. Rabies. Strona internetowa World Health Organization, www.who.int. Aktualizowane wrzesień 2017.
