Świerzbowce to powszechnie występujące na świecie pasożytnicze bezkręgowce, których żywicielami ostatecznymi są różne gatunki ptaków i ssaków. Wywołują chorobę zwaną świerzbem. Choć mają niewielkie rozmiary – ok. 0,2–0,8 mm długości – w skrajnych sytuacjach mogą doprowadzić nawet do śmierci swojego nosiciela. Na kotach domowych pasożytują przede wszystkim dwa gatunki: świerzbowiec koci oraz świerzbowiec uszny. Świerzbowe zaliczamy do grupy pasożytów zewnętrznych, podobnie jak pchły czy kleszcze.
Czym jest świerzbowiec?
Choć trudno w to uwierzyć, te maleńkie stworzonka są dalekimi krewniakami pająków. Zaliczamy je do rzędu roztoczy (Acarina) w gromadzie pajęczaków (Arachnida). Te z kolej należą do stawonogów – a zatem są również bardzo odległymi krewnymi raków i pcheł. Jako roztocza, świerzbowce skoligacone są także z kleszczami.
Roztocze są specyficzną formą pajęczaków, co znajduje swój wyraz między innymi w budowie ich ciał, którego poszczególne części nie są homologiczne (mają inne pochodzenie ewolucyjne – przypis Jacek P. Narożniak) z częściami ciała innych pajęczaków, ani też innych współczesnych stawonogów. Roztocza różnią się od wszystkich innych pajęczaków łącznym występowaniem następujących cech anatomicznych: brakiem wyraźnej i jednolitej segmentacji ciała, szerokim połączeniem, a raczej zupełnym brakiem jakiejkolwiek granicy pomiędzy odcinkiem niosącym odnóża a częścią ciała leżącą bardziej z tyłu oraz skupieniem narządów gębowych, tworzących gnatosomę (Nie należy jej utożsamiać z głową, ponieważ nie ma w niej ani mózgu ani oczu – przypis Jacek P. Narożniak)
Aleksander Rajski: Zoologia tom 2. część systematyczna. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988.
Świerzbowce zaliczamy do grupy roztoczy, zwanej Acadida, których ciało jest miękkie i pozbawione pancerze. W niektórych stadiach rozwojowych pajęczaki te nie są zdolne do pobierania pokarmu, ponieważ mają zredukowane narządy gębowe. Znaczna część z nich to nieszkodliwe istoty, odżywiające się roślinami lub martwą materią organiczną.1 Niektóre jednak przeszły na pasożytniczy tryb życia, przystosowując się do zjadania piór ptaków i sierści ssaków, zwykle jednak nie czyniąc swym żywicielom większych szkód.2 Od nich właśnie wywodzić mają się bohaterowie tego artykułu, czyli świerzbowce.
Niektóre gatunki Acaridida, zachowując również narządy gębowe gryzące przeszły do odżywiania się żywymi warstwami skóry. Grupę tę objęto ogólną nazwą świerzbowców. Część z nich żyje na powierzchni skóry i odżywia się chłonką lub nabłonkiem. Są to świerzbowce naskórne. (…) Świerzbowce z rodziny Sarcoptidae drążą kanały w skórze żywiciela, stąd noszą nazwę drążących.
Aleksander Rajski: Zoologia tom 2. część systematyczna. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988.
Schemat budowa ciała roztocza
Gatunki świerzbowców pasożytujących na skórze kotów
Spośród licznych gatunków świerzbowców nas interesują w tej chwili tylko dwa: świerzbowiec uszny (Otodectes cynotis) oraz świerzbowiec koci (Notoedres cati). Znane są co prawda również przypadki zakażenia się świerzbowcem drążącym (Sarcoptes scabiei), który wywołuje świerzb u psów, ale ten pasożyt niezwykle rzadko atakuje koty (objawy kliniczne są podobne jak przy zarażeniu świerzbowcem kocim).3
Świerzbowiec koci (Notoedres cati)
Świerzbowce z rodzaju Notoedres są podobne do tych z rodzaju Sarcoptes, zarówno pod względem zachowania jak i morfologii, stąd podobieństwa cykli życiowych świerzbowca kociego i świerzbowca drążącego psiego.4
Dorosłe osobniki świerzbowca kociego żyją na powierzchni skóry, gdzie gromadzą się w niewielkie grupy (pod tym względem różnią się od świerzbowca psiego, który wykazuje tendencję do rozpraszania się). Roztocza te są rozdzielnopłciowe. Samice składają jaj w wydrążonych przez siebie w skórze tunelach. Larwy wykluwają się po kilku dniach, po czym przemieszczają się ku powierzchni skóry, gdzie tworzą sobie jamki (tzw. norki przeobrażeniowe), w których przekształcają się w nimfy, te zaś w osobniki dojrzałe – cały proces trwa około 1-3 tygodnie.5
Świerzb drążący koci jest silnie zaraźliwy i występuje w postaci lokalnych ognisk zarażenia. Do przenoszenia się inwazji dochodzi poprzez bliski kontakt bezpośredni, lub kontakt pośredni, prawdopodobnie wskutek przeniesienia larw lub nimf pomiędzy żywicielami. Choroba może szybko rozprzestrzenić się w grupie kotów dorosłych lub kociąt.
Przewodnik ESCCAP nr 4: Zwalczanie pasożytniczych roztoczy u psów i kotów. Grudzień 2009
Świerzbowiec koci bytuje przede wszystkim na ciele kotów domowych. Na inne gatunki nie przenosi się łatwo, choć istnieją potwierdzone przypadki u psów, królików, chomików, dzikich kotów i psowatych.6 Pasożyt najchętniej gromadzi się ma skóry głowy i szyi, ale może być przeniesiony również w inne rejony ciała.
Świerzbowiec koci
Świerzbowiec uszny (Otodectes cynotis)
Świerzbowiec uszny atakuje koty, psy i fretki.7Najbardziej zagrożone są młode zwierzęta. Jak sama nazwa wskazuje, upodobał on sobie uszy tych zwierząt, a dokładniej zewnętrze kanały słuchowe. Infekcja może objąć jedno lub obydwa uszy, a w rzadkich przypadkach pasożyty wywołują zapalenie skóry na całym ciele.
O. Cynotis pasożytuje na powierzchni skóry i jest widoczny w postaci niewielkich, ruchomych białych kropek w zewnętrznym przewodzie słuchowym; w przebiegu infekcji typowym objawem jest wystąpienie brązowej, woskowej wydzieliny. Podczas gdy zarażenie świerzbowcem usznym u niektórych zwierząt, szczególnie kotów może przebiegać bezobjawowo, to zdarzają się przypadki ze świądem, drapaniem lub pocieraniem uszu i w efekcie powstawaniem urazów. Małżowina uszna i kanał słuchowy zewnętrzny mogą być zaczerwienione.
Przewodnik ESCCAP nr 4: Zwalczanie pasożytniczych roztoczy u psów i kotów. Grudzień 2009
Świerzbowce uszne rozmnażają się na swoim żywicielu. Larwy wykluwają się po około 4 dniach od złożenia jaj i w ciągu mniej więcej trzech tygodniu przechodzą przez dwa stadia nimf i przeobrażają się w dorosłe osobniki. Co ciekawe, samce specjalnym ssawkami przyczepiają się do sami w drugim stadium nimfy, co wydaje się niezbędne do złożenia jaj.8
Świerzbowiec uszny
Świerzb – Choroba wywoływana przez świerzbowce
Chorobę, którą wywołują świerzbowce nazywamy świerzbem. Jak łatwo się domyślić, wziąwszy pod uwagę istnienie dwóch gatunków najczęściej pasożytujących na kotach, rozróżnia się dwie formy świerzbu: uszna i skórna. Pierwsza spowodowana jest przez świerzbowca usznego, druga przez świerzbowca kociego.
Leczenie świerzbu polega na stosowaniu odpowiednich preparatów. Należy również zadbać o czystość otoczenia. Higiena jest także ważnym środkiem profilaktycznym, ponieważ rozprzestrzenianiu choroby sprzyja brud i nieodpowiednie warunki życia. Wymienione odmiany świerzbu są bardzo zaraźliwe, ale przede wszystkim dla naszych podopiecznych. Ryzyko przeniesienia z kota na człowieka jest niewielkie.
Więcej o chorobie, jej objawach, możliwości zarażenia i leczenia będę jeszcze pisał w osobnym poście.
Tekst: Jacek P. Narożniak
Zdjęcie główne: Pixabay.com
Rysunek 1. Schemat budowy ciała roztocza: Aleksander Rajski: Zoologia tom 2. część systematyczna. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988.
Zdjęcie 1. Świerzbowiec drążący: By Daktaridudu [CC BY-SA 3.0 ], from Wikimedia Commons
Zdjęcie 2. Świerzbowiec uszny: By Joel Mills [GFDL, CC-BY-SA-3.0 or CC BY-SA 2.5 ], from Wikimedia Commons
Przypisy:
1. Aleksander Rajski: Zoologia tom 2. część systematyczna. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988.
2. Aleksander Rajski: Zoologia tom 2. część systematyczna. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988.
3. Przewodnik ESCCAP nr 4: Zwalczanie pasożytniczych roztoczy u psów i kotów. Grudzień 2009.
4. Przewodnik ESCCAP nr 4: Zwalczanie pasożytniczych roztoczy u psów i kotów. Grudzień 2009.
5. Przewodnik ESCCAP nr 4: Zwalczanie pasożytniczych roztoczy u psów i kotów. Grudzień 2009.
6. Przewodnik ESCCAP nr 4: Zwalczanie pasożytniczych roztoczy u psów i kotów. Grudzień 2009.
7. Przewodnik ESCCAP nr 4: Zwalczanie pasożytniczych roztoczy u psów i kotów. Grudzień 2009
8. Przewodnik ESCCAP nr 4: Zwalczanie pasożytniczych roztoczy u psów i kotów. Grudzień 2009
