Kleszcze to jedne z najbardziej uciążliwych zewnętrznych pasożytów kotów (i nie tylko ich). I jedne z najbardziej niebezpiecznych dla zdrowia i życia swych żywicieli: zatruwają ich organizmy wydalanymi toksynami i roznoszą zabójcze choroby.
Czym są kleszcze?
Możliwe, że będziecie zaskoczeni, gdy wam powiem, że kleszcze są dalekimi kuzynami pająków? Bardzo dalekimi, ale są. Jedne i drugie zaliczamy bowiem do gromady pajęczaków, tyle że kleszcze są roztoczami. Wedle niektórych źródeł roztocza traktowane są jako osobna podgromada pajęczaków1, według innych zaś jako jeden z rzędów gromady pajęczaków2.
Roztocze są specyficzną podgromadą pajęczaków, co znajduje swój wyraz między innymi w budowie ich ciała, którego poszczególne części nie są homologiczne (mają te same ewolucyjne pochodzenie – przypis Jacek P. Narożniak) z częściami ciała innych pajęczaków, ani też innych współczesnych pajęczaków.
Aleksander Rajski: Zoologia tom 2. część systematyczna. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988.
Wśród roztoczy znajdziemy zarówno gatunki odżywiające się martwą materią organiczną, jak i pasożyty. Do tych drugich należą kleszcze. Ich pokarmem, jak wszyscy zapewne wiemy, jest krew kręgowców (oczywiście atakują również człowieka). Pajęczaki te mają na stopach pierwszej pary odnóży swoisty narząd, wrażliwy na zapachy i zmiany wilgotności. Nazywamy go organem Hallera a służy do lokalizowania potencjalnych ofiar. Innymi wyspecjalizowanymi narządami kleszcze rozcinają skórę żywicieli i pobierają krew. Są natomiast całkowicie ślepe.
Naukowcy znają około 700 gatunków kleszczy, z których większość zamieszkuje kraje tropikalne. W Polsce żyje 21 gatunków a najczęściej spotykanymi są: kleszcz pastwiskowy, zwany również psim lub pospolitym (Ixodes ricinus), kleszcz łąkowy (Dermacentor reticulatus) oraz Ixodes trianguliceps, który nie ma polskiej nazwy3. Według Wikipedii łączna liczba gatunków kleszczy przekracza 800 – wspomniana wyżej wartość 700 obejmuje wyłącznie gatunki z rodziny Ixodidae, reszta to przedstawiciele rodzin Argasidae (większość) i Nuttalliellidae4. W „Bezkręgowcach” Jury również jest mowa o 800 gatunkach5. Oczywiście nie wszystkie są groźne dla nas i naszych domowych pupili.
Kleszcz pastwiskowy (Ixodes ricinus)
Gdzie występują kleszcze?
Na kleszcze, które im zagrażają, koty domowe mogą się natknąć w lasach, na łąkach, polach, ogrodach a nawet wśród miejskiej zieleni. O ile mi wiadomo, zasięg występowania kleszczy i ich liczebność znacznie się ostatnimi czasy w Polsce zwiększyły, a pasożyty aktywne są niemal przez cały rok, czemu sprzyjają łagodne zimy i wilgotne lata. Wbrew temu, co zwykle się mówi, te pasożytnicze pajęczaki nie spadają na swe ofiary z drzew – czatują na nie w trawach i zaroślach, nie wspinając się wyżej niż 1,5 metra.
Kleszcze z rodziny Ixodidae są w większości pasożytami okresowymi. Pobierają krew we wszystkich stadiach rozwoju: larwy, nimfy i postaci dorosłej – każda z nich żeruje tylko raz. Piją krew przez kilka dni, po czym opuszczają żywiciela, by przejść wylinkę i rosnąć (dojrzałe samice, by złożyć jaja). (Niektóre gatunki Ixodidae mają tendencje do przejścia na pasożytnictwo stałe.) Głodne kleszcze mają niewielkie rozmiary, choć po najedzeniu się, mogą je zwiększyć wielokrotnie – na przykład głodna samica Ixodes ricinus osiąga 3,5-4,5 mm długości a po nassaniu aż 12 mm6.
Dostawszy się na ciało żywiciela, kleszcze nie usadawiają się byle gdzie, wędrują po nim szukając swoich ulubionych miejsc, w których skóra jest cienka, np. głowa i pachy.
Chelicery, czyli szczękoczułki, którymi kleszcz nacina skórę ofiary (na zdjęciu Ixodes ricinus)
Jak walczyć z kleszczami?
Kleszcze są wektorami (czyli nosicielami) licznych chorób i zatruwają organizmy swoich żywicieli różnymi toksynami. Nie ma zatem wątpliwości, iż należy z nimi walczyć. Przed ich inwazją chronimy pupila stosując odpowiednie preparaty przeciw kleszczom dla kotów. Mogą to być środki w kroplach lub obróżki nasączone środkami zabójczymi dla kleszczy. Pamiętajmy, by nie stosować preparatów przeznaczonych wyłącznie dla psów – niektóre są dla kotów trujące!
Pasożyty, którym udało się wbić w skórę kota najlepiej usuwać przy pomocy specjalnych urządzeń – do nabycia w sklepach zoologicznych. Ewentualnie delikatnie wykręcać ze skóry palcami, uważając, by kleszcza nie zmiażdżyć.
Tekst: Jacek P. Narożniak
Zdjęcie 1.: By Luis Miguel Bugallo Sánchez
(Lmbuga Commons)(Lmbuga Galipedia) (Commons.)
[GFDL or CC-BY-SA-3.0], via Wikimedia Commons
Zdjęcie 2.: By H. Krisp (Own work)
[CC BY 3.0], via Wikimedia Commons
Zdjęcie 3.: By Richard Bartz, Munich Germany Makro Freak
(Original text : Richard Bartz, München aka — de:Benutzer:Makro Freak)
[Public domain or CC BY-SA 2.5], via Wikimedia Commons
Przypisy:
1. Aleksander Rajski: Zoologia tom 2. część systematyczna. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988.
2. Waldemar Lewiński: Biologia, Podręcznik dla klasy drugiej liceum ogólnokształcącego. Wydawnictwo „OPERON”, Reda 1996.
3. Aleksander Rajski: Zoologia tom 2. część systematyczna. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988.
4. Wikipedia: Kleszcze (pajęczaki)
5. Czesław Jura: Bezkręgowce – Zarys morfologii, systematyki, filogenezy. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986
6. Aleksander Rajski: Zoologia tom 2. część systematyczna. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988.
